SENOZOYİKTEN KALAN JEOMORFOLOJİK MİRAS: CELİL BOĞAZI
Gürhan CANDAN[1]
Cihanbeyli ya da aynı adı taşıyan plato herkes tarafından duyulmuştur ancak bu platonun üzerinde bulunan ve Celil Boğazı olarak tanımlanan yerin yeteri kadar duyulmadığı konusunda birçok kişi sanırım birbiriyle hemfikirdir.
Şekil 1. Cihanbeyli ve çevresinin karayolları haritası
Ortalama 1000 metrelik yüksekliği, karasal iklim özellikleri ve kuraklığı ile ün yapmış olan plato, Konya’nın kuzeyinde yer almaktadır. Celil Boğazı olarak bilinen yer ise bu platoda kurulmuş olan Kuşça Beldesi’nde olup Cihanbeyli İlçesi’ne bağlıdır(Şekil 1,2 ve 3).
Şekil 2. Uydu fotoğrafından yörenin görünümü
Şekil 3. Kuşça ve Celil Boğazı çevresinin uydu görüntüsü
Hakkında fazla akademik kaynak bulunmayan, Konya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Cihanbeyli Kaymakamlığı ve Cihanbeyli Belediyesi’nin internet sitesinde dahi kısıtlı bilgiler bulunan Celil Boğazı bugüne dek hak ettiği değeri ve ilgiyi gördüğü söylenemez. Dolayısıyla bu jeomorfolojik mirasın pek tanınmıyor olması beklendik bir durum denebilir.
Bu ilginç şekillerin oluşumuna gelince; Cihanbeyli formasyonu olarak adlandırılan alan kendi içinde farklı birimlere ayrılsa da genel olarak karasal kırıntılı ve karbonat çökellerini temsil etmektedir(Göksu,2015,s.30). Tabanda flüvyal çökeller ve üste doğru gölsel çökeller içeren karasal bir istiften oluşmaktadır. Bunların içinde çakıltaşı, çakıllı kumtaşı, kumtaşı, çamurtaşı ardalanması ve özellikle Kuşça civarında yani Celil Boğazı Bölgesi’nde daha çok volkanik malzeme içeren dolomitik kireçtaşı ve volkanik malzeme içeren kumtaşları, tüfler ile en üst seviyede krem-açık kahve renkli gölsel kireçtaşları bulunmaktadır(Şekil 4 ve 5.),(Göksu,2015,s.45-79). Volkanik çökellerin, etraftaki volkanlardan flüvyal süreçlerle taşındığı belirtilmektedir(Smith,1987.Aktaran:Göksu,2015,s.77).
Şekil 4. Gölsel kireçtaşının yakından görünümü
Şekil 5. Farklı katmanlardan oluşan ardalanma belirgin olarak görülmektedir(Göksu,2015).
Şekil 6. Eski bir göl tabanı olan Celil Boğazı ve taşlaşmış çökellerin dış kuvvetler tarafından işlenmesiyle oluşan şekiller
Bu dikkat çekici oluşumlar birçok yerde peribacası olarak adlandırılsa da benzerlerinden farklı bir oluşum süreci sonunda meydana gelmiştir. Yörede daha önce var olduğu bilimsel araştırmalar sonucunda tespit edilen gölün Erken Pliyosen’in sonunda kuruduğu (yaklaşık 2 milyon yıl önce) belirtilmektedir(Güngör,2008). Bu döneme dek ise (yukarıda da bahsedildiği gibi) göl tabanında çok sayıda farklı malzemeden oluşan çökellerin biriktiği, bu malzemeler arasında volkanik unsurların olduğu ve bunların kurumuş bir göl tabanı olarak günümüze kadar geldiği bilinmektedir(Güngör,2008), (Cihanbeyli Kaymakamlığı). Yani gölsel depolarda biriken farklı dirençteki unsurlardan oluşan bu kurumuş ve katılaşmış çökeller akarsu-sel ve rüzgâr aşındırmasından farklı oranlarda etkilenmiştir. Sonuç olarak bu aşınım farklılığı, bu ilgi çekici oluşumların ortaya çıkmasına neden olmuştur(Şekil 6). Yani Celil Peribacaları olarak da adlandırılan oluşumlar, aşınımdan arta kalan ve daha çok sütunlar şeklinde kendini gösteren daha dirençli kaya kütleleridir. Oluşumu çeşitli kaynaklarda benzer şekilde açıklanırken oluşum yaşı konusunda birbirinden farklı bilgilere rastlanmaktadır. Bazı kaynaklara göre Oligosen, bazılarına göre Orta Eosen ile Miyosen arası, bazılarına göre ise Geç Miyosen ile Erken Pliyosen döneminde oluştukları belirtilmektedir(Güngör,2008), (Cihanbeyli Kaymakamlığı).
Şekil 7. Celil Boğazı’nda, akarsu, sel ve rüzgâr işbirliği ile aşındırılan tabakalardan arta kalan şekillere dair başka bir örnek
Celil Boğazı kayalıklarının bazıları yakın bir zamana kadar parçalanarak inşaatlarda kullanılmış, bazılarının doğal yapısı bozularak barınak işlevi görmüştür(Güngör,2008). Atlattığı badirelere rağmen yine de büyük ölçüde ayakta kalmıştır(Şekil 7). Bu doğal oluşumların Kuşça Belediyesi(Kuşça’nın Büyükşehir Yasası ile belediye vasfı sonlandırılmıştır.) tarafından koruma altına alındığı belirtilmiştir(Güngör,2008). Ancak, yakın zamanda doğal oluşumların başına gelen olumsuz örnekler nedeniyle söz konusu durum güvensizlik yaratmakta, bu korumanın ne ölçüde yeterli olduğu soru işaretlerine yol açmaktadır. O nedenle daha etkili koruma önlemlerinin alınması kaçınılmaz görünmektedir.
Bilindiği üzere son yıllarda turizm etkinlikleri çeşitlenmekte, bir konsept üzerinden belli başlı aktivitelerin organize edilmesi giderek yaygınlaşmaktadır. Bunlar, gastronomi turları olabileceği gibi hüzün turizmi, macera turları ya da jeolojik oluşumların keşfi ve tanıtılması gibi farklı içerikler taşıyabilmektedir. Celil Boğazı’ndaki ya da ülkemizin başka coğrafyalarında bulunan ve eşine az rastlanılabilecek çeşitli oluşumlar ve alanlar da, etkili reklam ve tanıtımlarla en azından ‘meraklıları’ için önemli bir turistik destinasyona dönüştürülebilir. Örneğin, bu konuda Kula Jeopark Alanı’nın başarılı bir çizgi yakaladığı söylenebilir. Frig Vadileri ve İda Madra Jeopark çalışmaları da yine son dönemin başarılı girişimleri olarak örnek alınabilir.
İnternette Cihanbeyli olarak aratıldığında Ulusal Tez Merkezi’nde konuyla ilgili iki adet jeoloji mühendisliği yüksek lisans tezine rastlanmaktadır. Celil Boğazı ya da Celil Peribacaları olarak bir tarama yapıldığında ise Ulusal Tez Merkezi’nde, Academia’da, Dergipark’da, Konya Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü’nün internet sitesinde ve Cihanbeyli Belediyesi’nin internet sitesinde hiçbir sonuca ulaşılamadığı(örneğin belediye başkanının biyografisi 241 kelimeden oluşuyorken, ilçenin coğrafi yapısı başlığı ile verilen bilgiler yalnızca 8 kelime ve dört sayıdan oluşmaktadır.), Cihanbeyli Kaymakamlığı’nın internet sitesinde bir paragraftan oluşan bir bilgile rastlandığı görülmektedir. Öte yandan youtube platformunda bu başlıkta toplamda 9 videonun, dailymotion platformunda yaklaşık 30 videonun bulunduğu, ancak bu videolarda oluşuma dair herhangi bir anlatımın olmadığı görülmektedir. Ayrıca bu videolardan bir çoğu o yörede yapılan etkinlikler(motokros etkinliği gibi) nedeniyle çekilmiştir. Yine internet aramaları göstermektedir ki var olan bilgilerin çoğu birbirinden kopyalanmış, birbirinin aynı yazılardan oluşmaktadır. Bunların dışında, Atlas Dergisi, MTA ve Vikipedi’de konuyla ilgili çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bir bakıma, yörenin tanıtımı için harcanan çabanın büyük ölçüde kişisel gayretlerden öteye gitmediği görülmektedir.
Gerek Cihanbeyli gerek Kuşça ile ilgili dikkat çeken bir başka ayrıntı ise bir süredir bu yerleşimlerin nüfusunda meydana gelen ‘istikrarlı’ düşüştür. Öyle ki Cihanbeyli nüfusu 2008 yılından, Kuşça nüfusu ise en az 2013yılından beri düzenli bir düşüş içindedir. (Not: Cihanbeyli’nin 2008 yılı nüfusu 64070 iken 2020 yılında 52110’a, Kuşça’nın 2013 yılı nüfusu 1936 iken 2020 yılında 1294’e düşmüş). Doğal, kültürel ve arkeolojik değerlerin koruma altına alınması ve turizm arasında güçlü bir etkileşim olduğu herkesçe bilinmektedir. O nedenle turizm açısından potansiyel taşıdığı iyi anlaşılmalı ve anlatılmalı, koruma altına alınarak ya da koruma önlemleri artırılarak etkili bir şekilde tanıtılıp ziyaretçilere açılmalıdır. Örneğin; Konya’da faaliyet yürüten Mevlana Kalkınma Ajansı’nın 2014 yılına ait Cihanbeyli ilçe raporunda yer alan SWOT analizinde Celil Boğazı oluşumlarının ne doğal, ne turistik, ne de ekonomik açıdan bir “fırsat” ve “güçlü yan” olarak görülmemiş olması şaşırtıcı bir durumdur(bkz.https://www.mevka.org.tr/Yukleme/Uploads/Dsyn4LXdR719201731449PM.pdf). Oysa ekonomisi büyük ölçüde tarım ve hayvancılığa dayalı olan yöre, işsizlik nedeniyle göç vermektedir ve turizm gibi alternatif iş olanakları yöre insanı için ekonomik çözümler anlamına gelmektedir. Yörenin kolay ulaşılabilir bir noktada bulunması bu anlamda önemli bir avantaj sayılabilir. Turizm potansiyeli taşıyan varlıkların değer kazanması için farkındalık oluşturmak ise sanırım en kolay ve maliyeti düşük eylemlerden biri olacaktır.
KAYNAKÇA
Google Earth www.googleearth.org
Göksu,B.,2015. Cihanbeyli-Yeniceoba (Konya Kuzeyi) Civarındaki Miyo-Pliyosen Birimlerinin Sedimantolojisi.Yüksek Lisans Tezi.Ankara Üniversitesi.Ankara.
Güngör,Y.,2007.“Celil’in Peribacaları”,Atlas Dergisi,.Sayı:176, s.87.
Güngör,F.,2008.Celil’in Peribacaları,T24.Erişim:03.12.2021
https://t24.com.tr/haber/celilin-peribacalari,1574
Karayolları Genel Müdürlüğü
Kuşça Kaymakamlığı.Erişim:05.12.2021
http://www.cihanbeyli.gov.tr/peri-bacalari
Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü
nufusune.com.Erişim:05.11.2021
https://www.nufusune.com/195407-konya-cihanbeyli-kusca-mahallesi-nufusu
tr.m.wikipedia.org
https://tr.m.wikipedia.org/wiki/Kuşça,_Cihanbeyli
[1] Coğrafya Eğitimi Derneği Yönetim Kurulu Üyesi , Uğur Okulları Coğrafya Bölümü Ege Bölge Sorumlusu