BİR TERİM KARMAŞASI:
YER mi DÜNYA mı? 

Çağdaş YÜKSEL ^[1]

Dil ile düşünce arasında çok sıkı bir bağ vardır. Düşüncenin olgunlaşması, derinliği, etkili ve doğru bir şekilde ifade edilmesi kelimelerin ve terimlerin doğru kullanımı ile mümkündür. Terimler bilim dallarının, sanat ve meslek kollarının özel kelimeleri olmakla birlikte dar ve sınırlı anlamlara sahiptirler. Farklı kelimelerin eş anlamlıları olabilmesine karşın terimlerin bir bilimsel kavram olarak tek karşılığı olması beklenir. Günümüzde terimler konusunda ciddi sorunların olduğu görülmektedir. Başta ders kitapları olmak üzere pek çok alanda eğitim ve öğretimle ilgili terimlerde kararsızlıklar, tutarsızlıklar ve hatta keyfîlikler vardır. Farklı anlamları olan terimlerin aynı kavramı karşılayacak şekilde kullanılması da bu karmaşaya bir örnek olarak gösterilebilir.

Bilimsel çalışmalarda ve eğitim-öğretim süreçlerinde Yer ve Dünya terimleri birbiriyle eşanlamlı olduğu kabul edilerek dilimizde birbirinin yerine kullanılmaktadır.

Yer: Üzerinde yaşadığımız gezegen. Güneş’e olan uzaklığa göre üçüncü gezegen; eşanlam: Dünya. (TÜBA Türkçe Bilim Terimleri Sözlüğü)

Dünya: Üzerinde yaşadığımız gezegen; eşanlam: Yer. (TÜBA Türkçe Bilim Terimleri Sözlüğü)

Tablo 1. Yer ve Dünya terimlerinin bazı farklı dillerdeki karşılıkları.

Bazı farklı diller incelendiğinde her iki terimin de bu diller içerisinde kendilerine yer buldukları görülür (Tablo 1.). Dilimizde eşanlamlı kabul ettiğimiz iki terimin eşanlamlı olmak yerine yakın anlamlı olup olmadıkları sorusu akıllara geldiğinde bu durum dikkat çekici olabilir. Elbette bir dilbilimci uzmanlığı ve hassasiyeti ile bu soruya yanıt aramak en doğrusu olacaktır ancak coğrafya bilimi ve eğitimi için büyük bir önem taşıyan bu iki terimin Türkçe ve farklı dillerdeki kullanım biçimlerinden yola çıkarak bir mantıksal zemin oluşturmaya çalışılabilir.

TDK Türkçe Sözlük içerisinde bir astronomi terimi olarak özel ad statüsünde belirtilen Yer’in eşanlamlıları Yerküre ve Yeryuvarı olarak ifade edilmektedir. Ancak bu ifadelerin de “Yer” kökünden türediği görülmektedir. Yer kelimesinden türetilen yer altı, yer bilimi, yer şekilleri, yerçekimi, yer kabuğu, yerberi, yeröte, yer sarsıntısı, yer üstü, yeryüzü gibi terimlerin, üzerinde yaşadığımız gezegen ile ilgili olduğu açıkça görülmektedir. Buradan hareketle Güneş’e olan uzaklığa göre üçüncü gezegenin özniteliklerini barındıran kullanımlarda Yer teriminin doğru kullanım olduğu sonucuna ulaşmak mümkün olabilir. Bir örnekle açıklamak gerekirse; “Yer’in Şekli” ya da “Dünya’nın Şekli” ifadelerinden birinin seçilmesi gerektiğinde üzerinde yaşadığımız gezegene özgü şeklin tanımlaması gerçekleştirileceği için gezegenin özel adının kullanımı ile “Yer’in Şekli” ifadesinin seçiminin daha doğru ve anlamlı bir kullanım olduğu düşünülebilir.

Yer ifadesinin bulunduğu bir başka örnek için İngilizce karşılığı “Gravity” olan kütle çekiminin Türkçe karşılığı olarak yerçekimi ifadesinin kullanılmasına bakılabilir. Bu kullanım anlamda yetersizlikler ve yanılgılar yaratmaktadır. Yerçekimi ifadesinin kullanıldığı durumlarda sadece üzerinde yaşadığımız gezegenin kütle çekimi ifade edilmektedir. Buradan hareketle “Ay’ın Yerçekimi” ifadesinin kullanımı hata içermektedir. Doğru kullanım olarak “Ay’ın Kütle Çekimi” benzeri ifadelere ihtiyaç vardır ve kütle çekimi terimi yaygın olarak kullanılmadır.

TDK Türkçe Sözlük içerisinde Dünya ise yine astronomi terimi olarak ve özel ad statüsünde Yer ile eşanlamlı olarak bulunmaktadır. Ancak görüldüğü üzere gezegenin öz niteliklerinden yola çıkılarak oluşturulan ifadelerde Dünya ifadesinin kullanımı dile yerleşmemiştir. Örneğin Dünya kabuğu, Dünya sarsıntısı anlamsal olarak zihinde bir karşılık bulamamaktadır.

Yer sistemleri ya da Yerküre sistemleri çalışma alanı içinde atmosfer, litosfer, hidrosfer, biyosfer gibi birçok sistem veya küreler bütünü ele alınmaktadır. Bu bakışla biyosfer içerisinde insanlar da gezegen üzerinde yaşayan bir canlı formu ve sistemin parçası olarak Yer ifadesinin kapsamı içerisinde kabul edilmektedir.

Cambridge Sözlüğü’nde Dünya terimi şu şekilde tanımlanmaktadır: 1. Yeryüzü ve üzerindeki tüm insanlar, yerler ve şeyler. 2. Tüm insanları ve yaşam biçimlerini kapsayacak şekilde insan yaşamının geliştiği gezegen.

Buradan hareketle Dünya ifadesi bir gezegen olarak tanımlanırken bu tanımın merkezinde insan yer almaktadır. Bir gezegen üzerinde yaşamını sürdüren insanlığın eylemlerinin ve etkileşimlerinin anlatılmak istendiği durumlarda Dünya terimi kullanılmaktadır. 1. Dünya Savaşı, Dünya Turizm Örgütü, Dünya Ekonomik Forumu, FIFA Dünya Kupası ve benzeri isimlendirmelerde Yer ifadesinin tercih edilmeyerek Dünya ifadesinin kullanılmasının nedeni kapsamlarının insan merkezli olmasıdır.

Yer ve Dünya terimlerinin karşıladıkları kavramların açık, net ve doğru bir şekilde ortaya konulması önemlidir. Bu ve benzeri durumlarda dilbilgisi ve alan uzmanlarının terimlerin kavram karşılıklarının belirlenmesi için iş birliği içerisinde olması gerekmektedir. Terimlerin sözlük karşılıkları yerine kavram karşılıklarının esas alınması olası karmaşaları engelleyecektir. Olgu ve olayların kolay kavranması açısından kavram ve terimlerin doğru kullanılması ve öğrenilmesi önemlidir. Bu bakımdan bu yazı özelinde değerlendirdiğimiz Yer, Dünya, kütle çekimi gibi kavramların doğru kullanılması ve yazılması için Güneş’e olan uzaklığa göre üçüncü gezegenin özniteliklerini barındıran ifadelerde kelimenin büyük harfle “Yer”, bir gezegen üzerinde yaşamını sürdüren insanlığın eylemlerinin ve etkileşimlerinin anlatılmak istendiği durumları ifade eden kelimenin büyük harfle “Dünya”, evrensel bir yasayı ifade eden kütle çekimi kavramının anlam daralmasına uğrayarak yer çekimi kullanımının bırakılarak kütle çekimi olarak kullanılması gerekir.

Kaynaklar:

Cambridge Dictionary ( https://dictionary.cambridge.org/ ) Son Erişim: 21 Ağustos 2020

Türk Dil Kurumu (TDK) Sözlüğü ( https://sozluk.gov.tr/ ) Son Erişim: 21 Ağustos 2020

Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Türkçe Bilim Terimleri Sözlüğü
( http://www.tubaterim.gov.tr/ ) Son Erişim: 21 Ağustos 2020

[1] İzmir Özel Tevfik Fikret Lisesi Coğrafya Öğretmeni